Seatimes – (ĐNA). Có lẽ hiếm nơi nào như Huế, một thành phố vừa mang dáng dấp mộng mơ lại đồng thời ẩn chứa chiều sâu lịch sử, là nơi hội tụ trọn vẹn vẻ đẹp của thiên nhiên, con người và tinh thần Việt. Hơn nửa thế kỷ qua, hành trình gìn giữ và phát huy giá trị di sản Cố đô Huế không chỉ dừng lại ở việc bảo tồn kiến trúc, nghi lễ xưa cũ, mà còn là khúc tráng ca về một dân tộc biết nâng niu quá khứ để vươn tới tương lai.
Từ vùng đất “Ô Châu ác địa” đến kinh đô rực rỡ
Vốn là một vùng đất từng bị mệnh danh là “Ô Châu ác địa”, mảnh đất Huế đã vượt lên định kiến để trở thành trung tâm chính trị, văn hóa và giáo dục của cả nước trong hơn 150 năm (1788–1945). Không chỉ giữ vai trò kinh đô, Huế còn là nơi kết tinh và lưu giữ những giá trị tinh thần độc đáo của người Việt, từ hệ thống cung điện cổ kính, âm nhạc cung đình trang trọng, nghệ thuật ẩm thực tinh tế cho đến những lễ hội dân gian thấm đẫm bản sắc truyền thống.
Di sản Huế là sự giao hòa đặc biệt giữa thiên nhiên và bàn tay con người nhu dòng sông Hương thơ mộng, núi Ngự uy nghi, phá Tam Giang – Cầu Hai mênh mang, vịnh Lăng Cô trong xanh và rừng quốc gia Bạch Mã hùng vĩ… cùng những công trình kiến trúc kỳ vĩ mang đậm dấu ấn nhân văn. Dạo bước qua Ngọ Môn, ngước nhìn điện Thái Hòa hay lắng nghe tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân nga chiều muộn, người ta như được chạm vào ký ức vàng son của một thời lịch sử rực rỡ.
Những dấu ấn hồi sinh sau chiến tranh
Sau ngày đất nước thống nhất, Huế gần như là một di sản đổ nát. Hoàng Thành bị tàn phá nghiêm trọng, nhiều công trình kiến trúc rơi vào cảnh đổ nát, hoang phế, chỉ còn lưu lại những dấu tích mờ nhạt của một kinh đô vàng son. Thế nhưng, với tình yêu dành cho di sản và tầm nhìn chiến lược, Đảng, Nhà nước cùng chính quyền tỉnh Thừa Thiên Huế đã từng bước khởi động hành trình hồi sinh mảnh đất cố đô.
Cột mốc quan trọng nhất đến vào năm 1993, khi Quần thể Di tích Cố đô Huế được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới. Đây không chỉ là sự ghi nhận giá trị vượt thời gian của Huế, mà còn trở thành động lực mạnh mẽ để công cuộc bảo tồn chuyển sang giai đoạn phát triển bền vững. Từ đó đến nay, hàng loạt công trình quan trọng đã được phục dựng. Đó là những di tích cách mạng, địa danh gắn với Chủ tịch Hồ Chí Minh, cùng các điểm đến cộng đồng nổi bật như cầu ngói Thanh Toàn, làng cổ Phước Tích cũng được khôi phục. Bên cạnh đó, những di tích như: Ngọ Môn, điện Thái Hòa, Thế Miếu, Triệu Miếu, cung Diên Thọ, cung Trường Sanh, điện Kiến Trung; các lăng vua Gia Long, Minh Mạng, Tự Đức, Khải Định, Dục Đức, Đồng Khánh… không chỉ phục hồi nguyên trạng mà còn được tái sinh bằng hơi thở của du lịch, văn hóa và giao lưu quốc tế.
Di sản sống – linh hồn của Huế
Không chỉ nổi tiếng với những công trình cổ kính, Huế còn là mảnh đất của “di sản sống”, những giá trị văn hóa phi vật thể được bảo lưu và tiếp nối qua từng thế hệ. Nhã nhạc cung đình, nghệ thuật Ca Huế, lễ hội truyền thống, nghề thủ công như may áo dài, dệt Dèng, đúc đồng, làm nón lá… chính là những sợi chỉ vàng kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai.
Đến nay, thành phố Huế đã sở hữu 8 di sản được UNESCO vinh danh, trải rộng trên cả ba loại hình: vật thể, phi vật thể và tư liệu. Mới đây, “Tri thức May và Mặc áo dài Huế” được công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia, trở thành di sản phi vật thể quốc gia thứ 8 của cố đô. Sự kiện này không chỉ tiếp tục khẳng định vị thế đặc biệt của Huế trên hành trình phục hưng bản sắc dân tộc, mà còn mở ra cơ hội mới cho phát triển du lịch, thời trang và các ngành công nghiệp sáng tạo thông qua Đề án “Huế – Kinh đô Áo dài”.
Song song với các di sản vật thể và phi vật thể, Huế còn được xem là “thủ phủ lễ hội” với hệ thống hơn 520 lễ hội diễn ra gần như quanh năm, trở thành điểm nhấn đặc sắc cho du lịch địa phương. Những lễ hội truyền thống như Tế Giao, tế Xã Tắc, Thu tế, Xuân tế, Vật làng Sình, Vật làng Thủ Lễ, Lễ hội Cầu ngư làng Thai Dương, lễ hội điện Huệ Nam, lễ mừng lúa mới của đồng bào Tà Ôi, Cơ Tu… đều được bảo tồn hoặc phục dựng công phu, đậm đà bản sắc văn hóa, góp phần thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước.
Từ Festival đến thành phố sáng tạo
Từ năm 2000, sự ra đời của Festival Huế đánh dấu bước chuyển mình mạnh mẽ, đưa cố đô từ chiều sâu lịch sử trở lại hiện tại với một diện mạo mới, năng động, hiện đại nhưng vẫn giữ trọn nét thơ mộng vốn có. Đến nay, Festival Huế cùng Festival Nghề truyền thống Huế đã trở thành những thương hiệu văn hóa – du lịch đặc sắc, góp phần định vị Huế là “Thành phố Festival đặc trưng của Việt Nam”, “Thành phố Văn hóa ASEAN” và gần đây là ứng cử viên sáng giá cho danh hiệu “Thành phố Sáng tạo UNESCO trong lĩnh vực ẩm thực”.
Điều đáng chú ý là Huế không chỉ phát triển lễ hội như một sản phẩm du lịch đơn thuần mà còn chú trọng vào chiều sâu văn hóa. Hệ thống bảo tàng công lập và tư nhân tại đây, từ Bảo tàng Cổ vật Cung đình, Bảo tàng Lịch sử thành phố, Bảo tàng Mỹ thuật Huế, Bảo tàng Hồ Chí Minh đến Bảo tàng Gốm cổ Sông Hương, Bảo tàng Đại tướng Nguyễn Chí Thanh, Bảo tàng đồ sứ ký kiểu và Bảo tàng Mỹ thuật Cecile Lê Phạm đã trở thành những “kho ký ức sống” lưu giữ câu chuyện vàng son của vương triều, của những nhân vật lịch sử, của dân tộc và của các nghệ nhân dân gian thầm lặng qua nhiều thế hệ.
Những thách thức trên hành trình bảo tồn
Tuy nhiên, hành trình bảo tồn và phát huy giá trị di sản Huế chưa bao giờ là con đường bằng phẳng. Nhiều di tích vẫn đang xuống cấp do thiếu nguồn lực đầu tư; công tác quy hoạch và quản lý còn tồn tại bất cập; hệ thống thiết chế văn hóa, di sản vẫn ở mức khiêm tốn. Cơ chế thu hút nguồn vốn xã hội hóa cho bảo tồn còn hạn chế, các sản phẩm du lịch khai thác từ di sản chưa thực sự đa dạng và hấp dẫn. Nhiều giá trị đặc trưng như nhà vườn, phủ đệ, chùa cổ… vẫn chưa được phát huy hiệu quả, chưa tương xứng với tiềm năng vốn có của cố đô.
Ngoài ra, hợp tác quốc tế trong lĩnh vực di sản chưa được mở rộng theo chiều sâu. Việc xây dựng các dự án dài hạn, bài bản về nghiên cứu, quảng bá, số hóa di sản Huế ra thế giới vẫn còn là khoảng trống cần được lấp đầy.
Nhìn về tương lai: Chiến lược nâng cao tính bền vững và khả năng đáng sống của Cố đô Huế
Trên nền tảng 50 năm bảo tồn và phát huy di sản, Huế đang hướng đến một tầm nhìn mới: trở thành thành phố di sản hàng đầu của Việt Nam, một đô thị bền vững, đáng sống và thân thiện với môi trường theo tinh thần Nghị quyết số 54-NQ/TW của Bộ Chính trị.
Chiến lược phát triển Huế đến năm 2045 đặt ra nhiều định hướng trọng tâm:
Xây dựng môi trường sống hài hòa với di sản, phát triển đô thị theo hướng xanh, thông minh, hạn chế tối đa bê tông hóa, giữ gìn sông Hương và cảnh quan tự nhiên như “trái tim sinh thái” của thành phố.
Ưu tiên bảo tồn nguyên vẹn các giá trị di sản đi đôi với phục hồi nhà vườn, phủ đệ, làng nghề truyền thống, hình thành các “khu bảo tồn mở” kết hợp không gian sống – sản xuất – trải nghiệm văn hóa.
Phát triển kinh tế di sản và công nghiệp văn hóa: Khuyến khích sáng tạo trên nền tảng di sản, xây dựng chuỗi sản phẩm du lịch văn hóa đặc trưng, phát triển các ngành như phim ảnh, thiết kế, thời trang, ẩm thực gắn với bản sắc Huế.
Chú trọng giáo dục di sản trong cộng đồng, đặc biệt thế hệ trẻ, thông qua chương trình giáo dục học đường, trải nghiệm thực tế và truyền thông sáng tạo.
Tăng cường hợp tác quốc tế, xúc tiến các chương trình bảo tồn liên quốc gia, trao đổi chuyên gia, mở rộng quảng bá di sản Huế ra toàn cầu bằng công nghệ số, AI và nền tảng số hóa 3D, metaverse…
Đồng thời, nâng cao chất lượng cuộc sống đô thị với hệ thống giao thông thân thiện, hạ tầng y tế, giáo dục phát triển, dịch vụ công cộng đồng bộ và chính sách an sinh hướng đến người dân.
“Huế luôn luôn mới” – một lời hứa vĩnh cửu
UNESCO đã từng trao tặng cho Huế một thông điệp tuyệt vời: “Huế luôn luôn mới”. Và quả thật, sau 50 năm nỗ lực không ngừng nghỉ, Cố đô Huế hôm nay không chỉ là vùng đất mang dáng hình quá khứ – mà đã trở thành biểu tượng của một Việt Nam đầy bản sắc, hiện đại mà không xa rời cội nguồn.
Huế hôm nay không chỉ là một điểm đến du lịch, mà còn là biểu tượng sống động của bản sắc và trí tuệ Việt Nam được chắt lọc qua hàng thế kỷ. Từ một kinh đô từng đổ nát sau chiến tranh đến hành trình hồi sinh, bảo tồn và phát huy giá trị di sản, Huế đã chứng minh sức sống mãnh liệt của văn hóa dân tộc. Tuy vẫn còn không ít thách thức, nhưng với quyết tâm của chính quyền, sự chung tay của cộng đồng và hợp tác quốc tế, Huế hoàn toàn có thể vươn tới mục tiêu trở thành trung tâm di sản tầm vóc quốc tế – nơi quá khứ, hiện tại và tương lai cùng hòa quyện, lan tỏa tinh thần Việt Nam ra thế giới.
TS.Phan Thanh Hải
