Seatimes – (ĐNA). Ngày 25/6/2025, tờ Asia Times đăng tải bài viết của Marcus Loh với tiêu đề “ASEAN đặt ra các điều khoản về thương mại với Trung Quốc”. Bài viết phân tích một “cú sốc Trung Quốc thứ hai” đang gây chấn động khu vực, khiến ASEAN đánh mất cơ hội khẳng định vai trò và quyền lực ngày càng gia tăng trong việc định hình các nguyên tắc thương mại với Bắc
Việc Trung Quốc gia tăng sản xuất, được một số chuyên gia gọi là “Cú sốc Trung Quốc thứ hai” đang làm dấy lên lo ngại về khả năng khu vực Đông Nam Á phải đối mặt với làn sóng hàng hóa giá rẻ, đe dọa tiến trình công nghiệp hóa tại nhiều quốc gia.
Tuy vậy, cách nhìn nhận Đông Nam Á như một “nạn nhân”, như cách diễn đạt bằng từ “cú sốc” không chỉ làm lu mờ lịch sử tự chủ và quyền tự quyết chiến lược của khu vực, mà còn dễ dẫn đến hiểu lầm về ý định thực sự của Bắc Kinh.
Trong quá khứ, quan hệ thương mại giữa Trung Quốc và Đông Nam Á tuy không đối xứng nhưng ổn định, thường dựa trên sự bổ sung lợi thế thay vì cạnh tranh trực diện. Công trình “Thương mại Nam Hải: Lịch sử ban đầu của hoạt động thương mại Trung Quốc ở Biển Đông” của sử gia Vương Gungwu đã lần theo tiến trình này từ thời nhà Hán (211 TCN) cho đến nhà Tống (960 CN), cho thấy rõ nền tảng kinh tế lẫn tư duy đế chế đối với hoạt động thương mại hàng hải trong khu vực.
Trong lịch sử, các vương quốc Đông Nam Á như Srivijaya và Ayutthaya từng xuất khẩu gia vị, gạo, kim loại và gỗ sang Trung Quốc, đổi lại là đồ gốm, hàng dệt may và các sản phẩm thủ công từ phương Bắc.
Ngày nay, quan hệ thương mại giữa hai bên đã chuyển từ hình thức triều cống truyền thống sang mô hình hiện đại, dựa trên các thể chế luật lệ rõ ràng. Hiệp định Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN – Trung Quốc (CAFTA) ký năm 2002 đánh dấu bước ngoặt mang tính cấu trúc trong quan hệ kinh tế song phương. Nhờ đó, kim ngạch thương mại giữa Trung Quốc và Đông Nam Á tăng vọt, và đến năm 2009, Trung Quốc chính thức vượt Nhật Bản để trở thành đối tác thương mại lớn nhất của ASEAN.
Hiện nay, kim ngạch thương mại giữa Trung Quốc và ASEAN được dự báo sẽ chạm ngưỡng 1 nghìn tỷ USD, vượt tổng giá trị thương mại mà Trung Quốc có với cả Hoa Kỳ và Liên minh châu Âu, qua đó đưa ASEAN trở thành đối tác thương mại lớn nhất của Trung Quốc.
Dòng chảy thương mại ngày càng đa dạng và sôi động này phản ánh rõ nét bản chất của thặng dư thương mại Trung Quốc với khu vực, vượt khỏi khuôn khổ các lập luận truyền thống xoay quanh sự thống trị của công nghệ cao hay xu hướng chuyển hướng năng suất dư thừa do nhà nước Trung Quốc thúc đẩy. Thay vào đó, một bức tranh phức hợp hơn đang hình thành cho thấy sự tương tác đa chiều giữa sản xuất, thị trường và địa chính trị trong khu vực.
Định hình sự gắn kết
Rõ ràng, bản chất thương mại giữa Trung Quốc và ASEAN đã có bước chuyển mình rõ nét, khi hàng hóa trung gian và thành phẩm giá trị cao từ Trung Quốc ngày càng chiếm ưu thế so với hàng xuất khẩu chủ yếu là nguyên liệu thô của Đông Nam Á. Sự thay đổi cấu trúc này, kết hợp với sự trỗi dậy của tầng lớp trung lưu và sức mua đang gia tăng trong khu vực, đã góp phần làm gia tăng mức độ mất cân bằng thương mại.
Tác động chiến lược của xu hướng này thể hiện rõ nét nhất trong lĩnh vực quốc phòng, một lĩnh vực nhạy cảm về chính trị. Năm 2024, Thái Lan đã lựa chọn máy bay chiến đấu SAAB Gripen của Thụy Điển, thay vì đề xuất từ Hoa Kỳ. Quyết định này không chỉ mang lại một nền tảng chiến đấu mới mà còn bao gồm quyền kiểm soát toàn bộ hệ thống liên kết dữ liệu Link-T và mức hoàn vốn đầu tư 144% thông qua cơ chế bù trừ công nghiệp.
Tiếp bước Thái Lan, năm 2025, Indonesia tuyên bố mua 48 máy bay chiến đấu thế hệ thứ năm KAAN từ Thổ Nhĩ Kỳ, kèm theo các điều khoản lắp ráp nội địa và chuyển giao công nghệ, một phần trong chiến lược phát triển năng lực quốc phòng độc lập.
Chiến lược đàm phán thương mại của các quốc gia ASEAN không chỉ giới hạn trong lĩnh vực quốc phòng. Ở các lĩnh vực dân sự, họ cũng đang tận dụng quyền tiếp cận thị trường để thúc đẩy nâng cấp công nghiệp – thông qua các yêu cầu về nội dung nội địa, chuyển giao công nghệ, và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ (IP).
Tại Thái Lan, chính sách yêu cầu các nhà sản xuất xe điện nhận ưu đãi thuế phải sản xuất linh kiện cốt lõi tại địa phương từ năm 2026 đã buộc các hãng xe Trung Quốc như BYD và Changan cam kết nội địa hóa sản xuất ở mức từ 40% đến 90%. Chính sách này đã thu hút hơn 3,5 tỷ USD đầu tư từ Trung Quốc và được kỳ vọng sẽ nâng sản lượng xe điện quốc gia lên 40% vào năm 2025.
Việt Nam, trong khi đó, đã sửa đổi biểu thuế nhập khẩu năm 2025 nhằm khuyến khích sản xuất nội địa các linh kiện lưu trữ pin và polysilicon, với mục tiêu giảm 1 tỷ USD nhập khẩu và gia tăng giá trị chuỗi cung ứng năng lượng mặt trời.
Tại Malaysia, các quy định mới yêu cầu các trung tâm thiết kế khu vực phải cấp phép bản quyền cho các sản phẩm như đồ chơi mềm Labubu của Pop Mart (Trung Quốc), qua đó thúc đẩy sáng tạo nội địa và tăng cường thực thi quyền sở hữu trí tuệ.
Những chính sách này diễn ra trong bối cảnh Đông Nam Á nổi lên là thị trường quốc tế lớn nhất và phát triển nhanh nhất của các công ty Trung Quốc. Doanh thu của Pop Mart tại khu vực này đã tăng 619% trong một năm, đạt 336 triệu USD, chiếm gần một nửa tổng thu nhập ở nước ngoài của công ty.
Tập hợp những ví dụ này cho thấy rõ: các quốc gia ASEAN không đơn thuần là bên tiếp nhận bị động hay nạn nhân của cái gọi là “Cú sốc Trung Quốc thứ hai”. Trái lại, họ đang chủ động định hình các điều khoản trong mối quan hệ với Bắc Kinh – một chiến lược linh hoạt, thực dụng và phù hợp với lợi ích của chính Trung Quốc trong giai đoạn cạnh tranh địa kinh tế hiện nay.
Sự quan tâm của Trung Quốc đối với thành công của ASEAN
Xu hướng đa dạng hóa chuỗi cung ứng toàn cầu đang khiến việc phụ thuộc vào một nguồn sản xuất duy nhất trở nên không còn khả thi. Theo khảo sát năm 2025 của McKinsey với 400 công ty xuất khẩu Trung Quốc, 58% hiện đang áp dụng chiến lược “Trung Quốc + 1”, trong đó ASEAN nổi lên là điểm đến sản xuất phụ trợ hàng đầu.
Một động lực khác thúc đẩy là công suất dư thừa. Tỷ lệ sử dụng nhà máy của ngành sản xuất xe điện Trung Quốc đã giảm xuống dưới 50%, thấp hơn nhiều so với ngưỡng hòa vốn thông thường là 80%. Đồng thời, ngành công nghiệp tấm pin mặt trời của nước này cũng đang chứng kiến biên lợi nhuận sụt giảm do nguồn cung toàn cầu dư thừa. Trong bối cảnh đó, việc đẩy mạnh xuất khẩu các sản phẩm dư thừa sang những thị trường trung lập về chính trị và đang phát triển nhanh như ASEAN trở thành một ưu tiên chiến lược ngày càng rõ nét của Bắc Kinh.
Bên cạnh lý do kinh tế, yếu tố địa chính trị cũng thúc đẩy Trung Quốc tìm kiếm sự ổn định với ASEAN. Việc nâng cấp Hiệp định Thương mại Tự do ASEAN – Trung Quốc (CAFTA) vào năm 2024 và thúc đẩy Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) là minh chứng cho nỗ lực của Bắc Kinh trong việc củng cố quan hệ với ASEAN – không chỉ với vai trò là mắt xích chủ chốt trong chuỗi cung ứng toàn cầu, mà còn là đối tác địa chiến lược thiết yếu trong thời kỳ bất ổn ngày càng gia tăng.
Tuy nhiên, những gì đang đe dọa mối quan hệ Trung Quốc – ASEAN hiện nay không chỉ là các yếu tố kinh tế, mà đến từ áp lực chính trị trong nước tại cả hai phía. Tại Thái Lan và Campuchia, dù có quan hệ thương mại song phương mạnh mẽ, một tranh chấp biên giới bùng phát gần đây đã kích hoạt làn sóng phản ứng dữ dội trong dư luận, dẫn đến việc đóng cửa các điểm giao thương biên giới quan trọng.
Ở Indonesia, Tổng thống Prabowo Subianto đã khẳng định rằng quan hệ kinh tế với Israel phải gắn với tiến trình công nhận nhà nước Palestine – một quan điểm xuất phát từ tình cảm phổ biến trong nước. Tại Philippines, làn sóng chủ nghĩa dân tộc bùng lên sau các căng thẳng trên biển với Trung Quốc đã khiến Manila điều chỉnh lập trường một cách cứng rắn hơn trong quan hệ song phương.
Ngay cả Trung Quốc cũng không nằm ngoài áp lực này. Chủ nghĩa dân tộc trong nước ngày càng ảnh hưởng rõ nét đến chính sách đối ngoại của Bắc Kinh – từ vấn đề Đài Loan đến các vùng biển tranh chấp như Biển Đông và Biển Hoa Đông.
Những động lực chính trị nội bộ, dù không hoàn toàn liên quan đến Trung Quốc, cho thấy rằng việc quản lý mối quan hệ Trung Quốc – ASEAN đòi hỏi sự hiểu biết lẫn nhau về bối cảnh chính trị trong nước, cũng như nỗ lực xây dựng “vốn chính trị” để duy trì một nền ngoại giao thực dụng và mối quan hệ thương mại ổn định.
Đây cũng là lý do tại sao các cách diễn giải như “Cú sốc Trung Quốc lần thứ hai”, vốn ngụ ý sự thụ động hoặc cam chịu từ phía ASEAN cần được xem xét lại một cách thận trọng. Nếu có một “cú sốc”, thì sự thật cũng cho thấy ASEAN đang ứng phó bằng chính các điều kiện có chủ quyền của mình theo hướng cùng có lợi, linh hoạt và phù hợp với bối cảnh thực tế địa chính trị đang thay đổi.
Marcus Loh hiện là Chủ tịch Nhóm công tác Công chúng thuộc Hiệp hội Quan hệ Công chúng và Truyền thông (PRCA) khu vực Châu Á – Thái Bình Dương, với sứ mệnh thúc đẩy sự hợp tác giữa ngành công nghiệp, chính phủ và xã hội dân sự trên toàn khu vực.
Ông cũng là thành viên ban điều hành của Chi nhánh Chuyển đổi số – SGTech, nơi ông tham gia vào các cuộc đối thoại quốc gia về trí tuệ nhân tạo, hạ tầng dữ liệu và chính sách số tại Singapore.
Trong bối cảnh nền kinh tế toàn cầu đang tái cấu trúc và trật tự địa chính trị trở nên ngày càng bất định, quan hệ thương mại Trung Quốc – ASEAN không còn là một câu chuyện đơn thuần về xuất – nhập khẩu hay lợi thế chi phí. Thay vào đó, đó là một tiến trình đàm phán liên tục, trong đó các quốc gia Đông Nam Á đang ngày càng khẳng định vai trò chủ động, có điều kiện và chiến lược của mình.
Việc gọi tên “Cú sốc Trung Quốc thứ hai” có thể phần nào phản ánh quy mô và tốc độ của những biến động kinh tế đang diễn ra. Nhưng nếu chỉ dừng lại ở đó, cách diễn giải này sẽ bỏ qua năng lực thích ứng, khả năng định hình chính sách và tư thế ngày càng độc lập của ASEAN trong mối quan hệ với Bắc Kinh.
Sự tương tác giữa Trung Quốc và ASEAN đang chuyển dịch từ mô hình bất đối xứng sang một quan hệ đôi bên cùng định hình luật chơi, nơi các lợi ích kinh tế đan xen ngày càng chặt chẽ với yêu cầu về chủ quyền, phát triển bền vững và ổn định chính trị nội bộ. Chính trong không gian phức tạp và năng động này, ASEAN không phải là “nạn nhân” mà là một tác nhân chiến lược trong câu chuyện toàn cầu hóa thế kỷ 21.
Huy Quang
