Seatimes – (ĐNA). Ngày 25/10, kỷ niệm ngày sinh của học giả Ngô Thì Nhậm (1746–1803), một trong những “bộ não” vĩ đại nhất của lịch sử Việt Nam. Sinh ra trong gia đình vọng tộc ở Bắc Hà, con của danh sĩ Ngô Thì Sĩ (làng Tả Thanh Oai, Hà Nội), Ngô Thì Nhậm sớm bộc lộ tư chất thông minh và niềm say mê học vấn. Mới 16 tuổi, ông đã biên soạn “Nhị thập tứ sử toát yếu”, 19 tuổi đỗ đầu kỳ thi Hương, và 20 tuổi viết “Tứ gia thuyết phả”, những thành tựu hiếm có, minh chứng cho tài năng và tầm vóc học giả lớn của dân tộc.
Sinh ra, đỗ đạt và từng làm quan dưới triều Lê – Trịnh, Ngô Thì Nhậm từng coi Nguyễn Huệ là “giặc”. Nhưng trớ trêu thay, chính vị “giặc” ấy, Hoàng đế Quang Trung lại là người sau này hết mực trọng dụng ông. Sử cũ chép rằng khi đón Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Huệ đã vui mừng nói: “Thật là trời để dành ông cho ta vậy.” Chỉ riêng lời ấy đã đủ cho thấy tài năng và tầm vóc phi thường của Ngô Thì Nhậm.
Dù xuất thân là quan văn, nhưng với tầm nhìn chiến lược hiếm có, Ngô Thì Nhậm được Quang Trung tin tưởng giao trọng trách Binh bộ Thượng thư, tương đương Bộ trưởng Quốc phòng ngày nay. Ông cũng là một trong những người đầu tiên trong lịch sử Việt Nam nhận thức sâu sắc mối quan hệ giữa quốc phòng và ngoại giao. Trên cương vị này, ông trực tiếp chủ trì các chính sách và sứ vụ bang giao với Trung Hoa, đứng đầu nhiều phái đoàn ngoại giao của Đại Việt.
Là người văn chương uyên bác, phần lớn các thư từ bang giao giữa Đại Việt và nhà Thanh đều do chính tay ông soạn thảo. Những văn kiện ấy không chỉ thể hiện trí tuệ và học thức, mà còn phản ánh nguyên tắc ngoại giao sắc sảo: mềm dẻo nhưng kiên định, khôn khéo mà không khuất phục. Bằng ngòi bút của mình, Ngô Thì Nhậm đã viết nên những kiệt tác ngoại giao, vừa giữ thể diện cho “Thiên triều”, vừa bảo toàn danh dự, chủ quyền và hòa bình cho Đại Việt. Đó chính là đỉnh cao của nghệ thuật ngoại giao Việt Nam.
Năm 1768, khi mới 23 tuổi, Ngô Thì Nhậm thi đỗ Giải nguyên, được bổ nhiệm làm Hiến sát phó sứ Hải Dương. Ba năm sau, năm 1771, ông dự khảo thí ở Quốc Tử Giám, đỗ ưu hạng và hoàn thành công trình “Hải Đông chí lược”, một bộ địa phương chí công phu về vùng đất Hải Dương.
Năm 1775, ở tuổi 29, ông thi đỗ Tiến sĩ tam giáp, đứng thứ năm trong khoa thi có danh sĩ Phan Huy Ích cùng đỗ. Đây là học vị cao nhất trong hệ thống giáo dục thời bấy giờ, khẳng định tài năng và uyên bác của ông. Chúa Trịnh Sâm đặc biệt yêu mến, từng khen rằng: “Tài học không ở dưới người.”
Sau khi đỗ đạt, Ngô Thì Nhậm được bổ làm Hộ khoa Cấp sự trung ở Bộ Hộ dưới triều Lê – Trịnh. Đến năm 1776, ông được thăng làm Giám sát Ngự sử đạo Sơn Nam, rồi Đốc đồng trấn Kinh Bắc. Hai năm sau, năm 1778, ông tiếp tục kiêm nhiệm thêm chức Đốc đồng trấn Thái Nguyên, trong khi cha ông, danh sĩ Ngô Thì Sĩ đang giữ chức Đốc đồng trấn Lạng Sơn. Cha con cùng thời làm quan, nổi tiếng học rộng, tài cao, được xem là biểu tượng của một gia đình vọng tộc bậc nhất Bắc Hà thế kỷ XVIII.
Với tư tưởng “lấy trung làm đầu”, thuở đầu, Ngô Thì Nhậm từng đứng về phía triều Lê – Trịnh. Khi Nguyễn Huệ kéo quân ra Bắc lần thứ nhất, ông gọi Nguyễn Huệ là “giặc”, rời bỏ kinh kỳ, lui về ẩn dật, sống cuộc đời thanh nhàn, “nhắm rượu với cua béo”, tạm gác bút nghiên và chốn quan trường.
Thế nhưng, thời cuộc xoay vần. Năm 1788, khi Nguyễn Huệ ra Bắc lần thứ hai và ban lệnh “cầu hiền”, mời gọi hiền tài triều cũ ra giúp nước, tình thế chính trị đã thay đổi: cả vua Lê lẫn chúa Trịnh đều đã sụp đổ. Lúc ấy, giới sĩ phu Bắc Hà chỉ mới có vài người ra cộng tác với nhà Tây Sơn như Trần Văn Kỉ, Ngô Văn Sở và Đặng Tiến Đông.
Chính trong bối cảnh ấy, Ngô Thì Nhậm, với tầm nhìn vượt thời cuộc là người đầu tiên trong hàng danh sĩ Bắc Hà đến trình diện tại Bộ Lễ. Hành động đó không chỉ thể hiện bản lĩnh của một trí thức thức thời mà còn mở đường cho làn sóng cộng tác của nhiều nhân vật lớn: Phan Huy Ích, Bùi Dương Lịch, Ninh Tốn, Nguyễn Thế Lịch, Nguyễn Bá Lan, Đoàn Nguyễn Tuấn (anh rể Nguyễn Du), Vũ Huy Tấn, Nguyễn Huy Lượng (tác giả Tụng Tây Hồ phú).
Từ bước ngoặt ấy, Ngô Thì Nhậm trở thành một trong những trụ cột trí thức Bắc Hà dưới triều Tây Sơn, được Hoàng đế Quang Trung đặc biệt trọng dụng và tin cậy. Sử cũ chép rằng, khi gặp được Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Huệ vui mừng thốt lên: “Thật là trời để dành ông cho ta vậy.” Ngay sau đó, ông phong Ngô Thì Nhậm làm Tả Thị lang Bộ Lại, tước Tĩnh Phái hầu, giao cùng Võ Văn Ước quản lý toàn bộ quan văn võ của triều Lê cũ.
Chỉ trong chưa đầy một tháng phục vụ chủ mới, Ngô Thì Nhậm đã nhanh chóng quy tụ một số cựu thần nhà Lê, soạn tờ biểu suy tôn Nguyễn Huệ lên ngôi hoàng đế. Tuy nhiên, hành động này diễn ra khá vội vàng và chưa được nhiều người đồng tình. Không ít sĩ phu Bắc Hà giữ lòng trung cũ đã từ chối ra hợp tác, thậm chí có người chọn cách tuẫn tiết để giữ trọn tiết tháo.
Trước tình thế đó, Nguyễn Huệ không thể đóng quân lâu ở Bắc Hà xa đại bản doanh, buộc phải rút quân về Thuận Hóa, để lại tướng trấn giữ miền Bắc và chờ thời cơ khác. Dù vậy, tài năng của Ngô Thì Nhậm vẫn được ghi nhận, và chẳng bao lâu sau, ông được thăng chức Thượng thư Bộ Lại, chức vụ cao nhất trong Lục Bộ triều Tây Sơn.
Cuối năm Mậu Thân (1788), khi vua Lê Chiêu Thống cầu viện quân Thanh, 29 vạn quân phương Bắc tràn sang với chiêu bài “phù Lê diệt Tây Sơn”. Trong thời khắc hiểm nguy ấy, Ngô Thì Nhậm đã đề xuất kế lui binh chiến lược, rút quân về giữ phòng tuyến Tam Điệp – Biện Sơn (Ninh Bình), tạo thế phản công chớp nhoáng, góp phần quan trọng vào chiến thắng oanh liệt mùa xuân Kỷ Dậu 1789. Ông từng nói:
“Nay ta giữ quân mà rút về chỗ hiểm Tam Điệp, không mất một mũi tên. Cho giặc vào Thăng Long ngủ trọ một đêm, rồi tung quân ra đánh, đuổi chúng đi, có mất gì đâu?”, một tư duy chiến lược sắc bén, vượt xa thời đại.
Đánh giá về công lao ấy, Hoàng đế Quang Trung từng khen trước tướng sĩ: “Các ngươi đều là chiến tướng, tự nhiên gặp giặc là đánh, mà lâm cơ cần ứng biến thì không đủ tài. Mấy tháng trước, ta để Ngô Thì Nhậm ở lại cộng sự với các ngươi, chính là lo sẵn cho chỗ đó.”
Năm 1790, vua Quang Trung giao cho Ngô Thì Nhậm trọng trách Binh bộ Thượng thư, chức vụ tương đương Bộ trưởng Quốc phòng ngày nay. Tuy đứng đầu Bộ Binh, nhưng thực tế, Ngô Thì Nhậm chính là người chủ trì toàn bộ chính sách và hoạt động ngoại giao giữa Đại Việt và triều Thanh, đồng thời là trưởng sứ bộ trong những phái đoàn ngoại giao sang Trung Hoa.
Là người văn chương lỗi lạc, đa tài và sâu sắc, phần lớn thư từ bang giao giữa hai nước đều do chính tay ông soạn thảo. Các văn kiện ngoại giao của Ngô Thì Nhậm thể hiện rõ tư tưởng độc lập, tinh thần tự chủ dân tộc và nghệ thuật “ngoại giao mềm dẻo trong nguyên tắc cứng rắn”. Ông vừa khéo léo giữ thể diện cho “Thiên triều”, vừa kiên quyết bảo vệ chủ quyền và danh dự quốc gia, góp phần quan trọng trong việc ổn định bang giao sau chiến thắng Kỷ Dậu 1789.
Trong sự nghiệp đối ngoại, Ngô Thì Nhậm hai lần đi sứ sang nhà Thanh, vào những thời điểm mang ý nghĩa chính trị đặc biệt (khoảng các năm 1790 và 1792–1793). Năm 1790, trên đường sang triều kiến vua Càn Long, ông ghé Hàng Châu viếng mộ danh tướng Nhạc Phi và đề thơ “Đề Nhạc Vũ Mục vương miếu”. Sau đó, tại Yển Thành (tỉnh Hà Nam, Trung Quốc ngày nay), ông lại sáng tác bài “Đề Yển Thành Nhạc vương miếu” – hai thi phẩm thể hiện tấm lòng ngưỡng mộ tinh thần trung nghĩa, khẳng khái và lòng yêu nước của Nhạc Phi, cũng như phản chiếu chí khí của chính Ngô Thì Nhậm.
Theo sách Hoàng hoa đồ phả, trong mỗi chuyến đi sứ, ông luôn cố gắng ghé thăm các danh thắng nổi tiếng của Trung Hoa, những nơi mà người Việt bấy giờ chỉ biết qua sách vở, đồng thời tìm kiếm dấu vết của lịch sử Việt Nam trên đất khách. Đó không chỉ là hành trình bang giao mà còn là hành trình văn hóa – tinh thần, thể hiện khát vọng tri thức và tầm nhìn vượt thời đại của một học giả kiệt xuất.
Sau khi ổn định tình hình từ ải Nam Quan đến Bến Ván, Hoàng đế Quang Trung bắt tay vào công cuộc chấn hưng đất nước. Nghe theo lời cố vấn của hai văn thần trọng yếu là Trần Văn Kỷ và Ngô Thì Nhậm, ông tiến hành tổ chức lại bộ máy hành chính, cải cách thuế khóa và khôi phục kinh tế sau nhiều năm binh lửa.
Đất nước vừa trải qua thời kỳ chiến tranh liên miên, đồng ruộng hoang hóa, xóm làng đổ nát, dân cư phiêu tán, kinh tế kiệt quệ. Trong bối cảnh đó, vai trò của Ngô Thì Nhậm đặc biệt nổi bật. Nhiều tư liệu cho thấy chính ông là người soạn thảo kế hoạch tái thiết nông nghiệp và phân bố lại dân cư cho Quang Trung. Bản “Chiếu khuyến nông” – văn kiện quan trọng trong giai đoạn phục hưng sau chiến tranh được dòng họ Ngô Thì lưu giữ và ghi lại trong tập “Hàn các anh hoa”, khẳng định dấu ấn tư tưởng của ông trong đường lối trị quốc thời Tây Sơn.
Năm 1792, sau khi vua Quang Trung băng hà, thời thế thay đổi, Ngô Thì Nhậm không còn được trọng dụng. Ông rời chính trường, chuyên tâm nghiên cứu Phật học, lập thiền viện, biên soạn công án, và trở thành Hải Lượng thiền sư, đệ tứ tổ của Thiền tông Việt Nam. Từ một nhà nho trung thành với đạo lý, một chính trị gia can trường, ông hóa thân thành một nhà tư tưởng và hành giả Phật giáo uyên thâm.
Trong những năm ẩn dật, ông để lại tác phẩm triết học tôn giáo đồ sộ “Trúc Lâm Tông Chỉ Nguyên Thanh” (1796), được xem là một trong những công trình Phật học quan trọng bậc nhất cuối thế kỷ XVIII.
Thế nhưng, cuộc đời của một bộ óc thiên tài như Ngô Thì Nhậm lại khép lại trong bi kịch, một kết cục mà hậu thế mãi không khỏi tiếc thương.
Theo truyền thuyết, khi Ngô Thì Nhậm đang được vua Quang Trung trọng dụng, có Đặng Trần Thường đến xin ông tiến cử. Thấy người xưa nay ngang hàng kẻ sĩ mà nay lại khúm núm cầu cạnh, Ngô Thì Nhậm khẽ mỉm cười nói:
“Công hầu, khanh tướng, vòng trần ai.” Câu nói hàm ý rằng danh vọng, tước vị vốn chỉ là vòng luẩn quẩn chốn hồng trần, dễ khiến con người trở nên bi kịch. Đặng Trần Thường nghe vậy, căm giận và hổ thẹn, bỏ đi rồi sau theo Nguyễn Phúc Ánh.
Năm 1802, khi Gia Long lên ngôi, nhà Tây Sơn sụp đổ, nhiều cựu thần Tây Sơn như Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn Thế Lịch bị bắt giải ra Văn Miếu để chịu tội. Năm 1803, họ bị đánh bằng roi theo lệnh của triều đình. Lợi dụng cơ hội báo thù xưa, Đặng Trần Thường, lúc này giữ chức quyền lớn trong triều Nguyễn, đã cho tẩm thuốc độc vào roi dùng để đánh Ngô Thì Nhậm.
Truyền rằng, khi ấy, Thường ngạo nghễ ra vế đối:“Ai công hầu, ai khanh tướng, vòng trần ai, ai đã biết ai?”
Ngô Thì Nhậm, dù thân đang trong cảnh đòn roi, vẫn bình tĩnh đáp lại: “Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế thời phải thế.” Câu đối vừa là lời biện minh, vừa là tuyên ngôn của bậc trí giả đứng trên biến động thời cuộc, thuận theo lẽ thế nhưng vẫn giữ trọn khí tiết của người quân tử.
Sau trận đòn, Phan Huy Ích thoát chết, còn Ngô Thì Nhậm do chất độc ngấm vào tạng phủ, biết mình khó qua khỏi, bèn làm bài thơ tuyệt mệnh gửi Đặng Trần Thường:
Ai tai Đặng Trần Thường
Chân như yến xử đường
Vị Ương cung cố sự
Diệc nhĩ thị thu trường
Tạm dịch:
Thương thay Đặng Trần Thường,
Khác nào chim yến làm tổ trong căn nhà sắp cháy.
Chuyện xưa ở cung Vị Ương còn đó,
Kết cục của ngươi rồi cũng chẳng khác chi.
Quả nhiên, lời thơ ứng nghiệm: về sau, Đặng Trần Thường bị Gia Long xử tử.
Câu chuyện khép lại, nhưng khí phách, trí tuệ và nhân cách của Ngô Thì Nhậm vẫn vang vọng qua từng trang sử như lời nhắc nhở về một trí thức lớn của dân tộc, người đã sống giữa cơn binh biến mà vẫn giữ trọn tiết khí, dẫu chết vẫn để lại lời cảnh tỉnh cho hậu thế. Ông là nhà ngoại giao kiệt xuất, người đã “dùng bút thay gươm” để giữ gìn hòa hiếu và độc lập cho đất nước. Là thiên tài uyên bác, nhưng phải chịu cái chết oan nghiệt ngay tại nơi vinh danh trí tuệ, Văn Miếu.
Nhân ngày sinh của Ngô Thì Nhậm (25/10/1746), hãy cùng nghiêng mình tưởng nhớ một bộ óc kiệt xuất, một cuộc đời bi tráng và một nhân cách lớn, người mà lịch sử Việt Nam mãi mãi ghi công và hậu thế đời đời ngưỡng vọng.
Thế Nguyễn
