Seatimes – (ĐNA). Hơn một thế kỷ trước, giữa lúc nước Việt chìm trong đêm dài nô lệ, cụ Phan Bội Châu đã viết nên những lời gan ruột: “Muốn cứu nước, trước hết phải cứu dân trí. Muốn cứu dân trí, phải học theo Nhật Bản.” Khi ấy, Nhật là tấm gương sáng rực rỡ của một châu Á đang cựa mình thức dậy. Từ một quốc đảo nghèo tài nguyên, bị cô lập trên biển và thường xuyên hứng chịu thiên tai, họ đã vươn lên thành cường quốc hiện đại đầu tiên trong khu vực chỉ trong vài chục năm.
Cho đến hôm nay, lời kêu gọi ấy vẫn còn nguyên vẹn sức nặng. Trong một thế giới biến động không ngừng, người Nhật vẫn khiến cả nhân loại khâm phục bởi cách họ thích ứng với nghịch cảnh, trân trọng truyền thống, và phát huy sức mạnh văn hóa dân tộc như một nền tảng cho sự phát triển bền vững.
Thích ứng để sinh tồn – vươn lên từ nghịch cảnh
Thiên nhiên không ưu ái người Nhật. Đất nước họ nằm trên vành đai lửa Thái Bình Dương, hứng chịu hàng trăm trận động đất mỗi năm, bão lớn, núi lửa, sóng thần và đất đai thì đồi núi chiếm đến ba phần tư diện tích. Lại thêm việc tài nguyên thiên nhiên vô cùng hạn chế – không dầu mỏ, không khoáng sản dồi dào, không đồng bằng mênh mông màu mỡ.
Thế nhưng chính trong hoàn cảnh khắc nghiệt đó, người Nhật đã học cách thích nghi, học cách vươn lên bằng trí tuệ, ý chí và sự kỷ luật. Họ biết rằng, muốn tồn tại và phát triển, không thể chỉ ngồi chờ vào thiên nhiên – mà phải biết “làm chủ” nó bằng tri thức, công nghệ và cộng đồng gắn kết. Mỗi trận thiên tai qua đi, người Nhật không gục ngã. Họ đứng dậy, sửa chữa, cải tiến, và phòng ngừa cho tương lai. Bản lĩnh ấy đã trở thành bản sắc.
Giáo dục – nền tảng của một dân tộc mạnh
Điều làm nên sức mạnh của Nhật Bản không phải là tài nguyên dưới lòng đất, mà là “tài nguyên con người”. Ngay từ thời Minh Trị Duy Tân (thế kỷ XIX), người Nhật đã xác định giáo dục là con đường ngắn nhất để đưa quốc gia tiến kịp phương Tây. Họ gửi hàng nghìn học sinh, sinh viên, trí thức ra nước ngoài học tập, tiếp thu tinh hoa nhân loại, rồi trở về phục vụ đất nước.
Ngày nay, Nhật Bản là một trong những quốc gia có nền giáo dục tiên tiến và toàn diện nhất thế giới. Từ bậc tiểu học, học sinh đã được dạy về tinh thần cộng đồng, trách nhiệm cá nhân, lòng biết ơn và sự chăm sóc môi trường sống. Trong trường học, không có người lao công – các em học sinh chính là người lau dọn lớp, chăm sóc cây xanh, rửa bát sau bữa ăn. Những bài học đó tạo nên một thế hệ biết tự lực, có tinh thần kỷ luật và tôn trọng người khác.
Chính nền giáo dục coi trọng nhân cách, tri thức và văn hóa ấy đã làm nên những con người Nhật Bản mà thế giới phải ngưỡng mộ – từ những kỹ sư, bác học đến người lao động phổ thông – luôn chuyên tâm, kiên trì và làm việc với lòng tự trọng cao độ.
Tôn trọng truyền thống và phát huy sức mạnh văn hóa
Trong quá trình hiện đại hóa, người Nhật không đánh mất bản sắc. Họ chọn cách “hòa nhập nhưng không hòa tan”, giữ gìn truyền thống một cách linh hoạt, sống động, và thổi vào đó tinh thần sáng tạo.
Đi khắp nước Nhật, bạn vẫn thấy những ngôi đền Shinto cổ kính nằm cạnh các cao ốc hiện đại, những bộ kimono vẫn được mặc trong ngày lễ tết, trà đạo, thư pháp, kiếm đạo vẫn hiện diện trong đời sống thường nhật. Những nghệ nhân hàng chục năm rèn một con dao, làm một loại giấy, hay nặn một loại gốm – là minh chứng cho tinh thần “shokunin” (nghề nghiệp là sứ mệnh) đã ăn sâu trong tâm thức người Nhật.
Chính văn hóa đã trở thành “quyền lực mềm” của Nhật Bản – không cần chiếm lĩnh bằng quân sự hay tiền tệ, mà chinh phục thế giới bằng những giá trị tinh thần sâu sắc: từ anime, ẩm thực, phong cách sống, đến đạo đức ứng xử. Một dân tộc biết mình là ai, không chỉ giữ được hồn cốt, mà còn đủ sức đi xa.
Bài học cho người Việt hôm nay
Nhìn lại lời cụ Phan Bội Châu – “học theo Nhật để tự cường” – đến nay vẫn là con đường đúng đắn. Dân tộc ta cũng từng chịu đựng chiến tranh, từng trải qua đói nghèo và tụt hậu, nhưng cũng có đầy đủ những phẩm chất quý báu: thông minh, cần cù, giàu lòng yêu nước. Điều cần là chúng ta phải biết trau dồi những phẩm chất ấy, xây dựng một xã hội kỷ luật, sáng tạo, và nhân văn.
Trên hết, đó là đầu tư mạnh mẽ vào giáo dục – không chỉ là dạy kiến thức, mà còn là dạy người. Một nền giáo dục biết nuôi dưỡng nhân cách, khơi dậy lòng tự trọng và tinh thần dân tộc, thì mới có thể đào tạo nên những con người đủ sức đi ra thế giới, đủ sức làm chủ tương lai.
Bài học từ Nhật Bản cũng nhắc chúng ta phải khiêm tốn học hỏi, không mặc cảm nhưng cũng không tự mãn. Trong thời đại toàn cầu hóa, dân tộc nào không biết hòa nhập sẽ bị bỏ lại phía sau. Nhưng hòa nhập không có nghĩa là đánh mất mình – mà là biết phát huy những giá trị riêng biệt, để cùng nhau xây dựng một thế giới đa dạng và nhân bản.
Tỉnh thức để phát triển bền vững
Người Nhật không phải dân tộc hoàn hảo, nhưng chính cách họ đối diện với khó khăn, giữ gìn truyền thống, đầu tư vào con người và không ngừng học hỏi đã khiến cả thế giới phải nể trọng.
Với người Việt hôm nay, trong hành trình vươn ra biển lớn, bài học ấy càng trở nên thiết tha. Muốn thoát khỏi lạc hậu, muốn tiến đến văn minh, chúng ta không thể đi đường tắt. Đó là con đường dài của giáo dục, của văn hóa, của sự tỉnh thức và nỗ lực bền bỉ.
Chúng ta hoàn toàn có thể trở thành một quốc gia mạnh mẽ – nếu biết nhìn lại mình với sự thành thật, biết học hỏi với lòng khiêm cung, và biết nuôi dưỡng khát vọng đi tới bằng những giá trị cốt lõi của dân tộc.
Yên Chi
